(Николай Алексеевич Лугинов үбүлүөйдээх сылынан)
Саха народнай суруйааччыта, талааннаах прозаик, драматург Николай Алексеевич Лугинов быйыл 75 сааһын бэлиэтиир үбүлүөйдээх сыла. Кини 1948 с. атырдьах ыйын 14 күнүгэр Кэбээйи улууһугар Тыайа нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Аҕата Алексей Давыдович Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, уһун кэмҥэ колхоһу салайбыта, тутуу ветерана, Кэбээйи оройуонун бочуоттаах олохтооҕо. Ийэтэ Екатерина Николаевна Куокуйтан төрүттээх, үлэһит бастыҥа, минньигэс астаах асчыт, уран тарбахтаах иистэнньэҥ. Иллээх ыал икки Василий уонна Коля диэн уол оҕоломмуттара. Уолаттар оҕо эрдэхтэриттэн кинигэни умсугуйан ааҕаллара. Николай Лугинов 1955 с. нулевой кылааска киирбитэ, Тыайа 8 кылаастаах оскуолатын 1964 с. бүтэрбитэ. Салгыы Кэбээйи орто оскуолатын бүтэрэн “Оскуола-производство-үрдүк үөрэх” диэн ыҥырыынан Тыайа совхоһугар үлэлээбитэ, ол кэннэ Советскай армия кэккэтигэр сулууспалаабыта. 1972 с. СГУ физико-математическай факультетын бүтэрэн Хаҥалас улууһун Хатас оскуолатыгар учууталлаабыта, комсомол уобаластааҕы комитетыгар инструктордаабыта. 1981-1983 сс. М. Горькай аатынан Литературнай институт Үрдүкү литературнай куурустарын үөрэнэн бүтэрбитэ. Нам улууһугар типография директорынан, 1992 с. күн бүгүнүгэр диэри П.А. Ойуунускай аатынан Литературнай музей директорынан ситиһиилээхтик үлэлиир. Николай Алексеевич айымньылаах айар үлэтин таһынан, биллиилээх общественнай деятель. Ол курдук Духуобунас академиятын вице-президена, 1979 с. ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. Н.А. Лугинов Нам олоҕун аргыһа, тапталлаах кэргэнэ Наталья Егоровна Терехова Нам улууһун Модут нэһилиэгиттэн төрүттээх. Онон Нам сирэ Н.А. Лугиновка иккис дойдута, биһиги Намнар биир убаастыыр, киэн туттар, улуу киһибит буолар.
Н.А. Лугинов аан бастаан литератураҕа үктэниэҕиттэн бэйэтэ туспа суоллаах-иистээх, улахан дьоҕурдаах автор быһыытынан биллибитэ. Бастакы айымньылара 1974 с. «Хотугу сулус» сурунаалга «Саһарҕа», «Чыккымай», «Суоллар» диэн ааттанан бэчээттэнэн тахсыбыттара. Бу дьоҕус эрээри дириҥ ис хоһоонноох айымньылары ааҕааччылар уонна литература үөрэхтээхтэрэ бэрт сонурҕуу, сэҥээрэ көрсүбүттэрэ. Эдэр киһи суруйар талаанын, ураты буочарын саха народнай суруйааччылара Семен, Софрон Даниловтар, Күннүк Уурастыырап, Леонид Попов хара маҥнайгыттан таба көрөннөр күүс-өйөбүл буолбуттара. Онтон ыла эдэр суруйааччы айымньылаах айар суолун аартыга арыллан испитэ, литература эйгэтигэр киирэр аартыга бигэтик арыллыбыта. Сотору кэминэн маҥнайгы сэһэннэрин уонна романнарын таһаарар. «Сэргэлээххэ» (1978) сэһэҥҥэ ааптар студент ыччат, эдэр специалистар олохторун сырдатар. «Нуоралдьыма чараҥар» (1979) сэһэҥҥэ сэрии кэминээҕи оҕо саас туһунан кэпсэнэр. «Мэндиэмэннэр» ромаҥҥа суруйааччы хотугу куораттары тутар дьон айар үлэлэрин сатабыллаахтык көрдөрөр. Н.А. Лугинов «Түһүлгэ», «Таас тумус», «Сэбирдэх уута», «Хозяин дома», «Үрдүк арыылар», «Дом над рекой», «Кустук», «Баллада о черном вороне», «Халлаан хараҥата» диэн о.д.а. айымньылара ааҕааччы киэҥ араҥатыгар тарҕаммыттара. Саха уус-уран литературатын чинчийээччилэр, ырытааччылар Н.А. Лугинов «Суор», «Кустук», «Таас тумус», «Сэргэ» о.д.а. кэпсээннэрин, айымньыларын бары өттүнэн-сиппит-хоппут, үрдүк уус-уран таһымнаах, саха литературатын бастыҥ айымньытынан буолалаларын бэлиэтииллэр.
Ол курдук, суруйааччы «Таас тумус» сэһэнэ нууччалыы тылбаастанан 1985 с. «Песня белых журавлей» диэн ааттанан Москваҕа «Современник» кинигэ кыһатыгар бэчээттэнэн тахсыбыта. Бу сэһэн францзустуу тылбаастанан норуоттар икки ардыларынааҕы литературнай күрэххэ үрдүктүк сыаналаммыта, Алжир республикатын өйдөбүнньүк мэтээлин ылбыта. Маны таһынан, Николай Лугинов Казахстан Республикатын «Алаш» литературнай премиятын лауреата буолбута элбэҕи этэр.
Н.А. Лугинов араас көлүөнэ дьон олохторун, дьылҕаларын, киһи ис туругун, киһи санаатын, характерын уратытык бэлиэтээн ойуулуур аааптар быһыытынан биллэр. Хас биирдии геройун психологияларын, туруктарын чопчу арыйар, ураты суоллаах-иистээх, ис–иһиттэн айдарыылаах философ суруйааччы. Итини таһынан Н. Лугинов айымньылара ураты күүстээх сахалыы тыыннаахтар, дириҥ философскай ис хоһоонноохтор. Холобур, «Сэргэ» диэн сэһэҥҥэ биһиги саха норуота түҥ былыргыттан илдьэ кэлбит, национальнай уратыбыт ытык-мааны бэлиэтин – сэргэни сатабыллаахтык тыыннааҕымсытан ойуулаан ааҕааччылары долгуппута.
Кини айымньыларын биир сүрүн уратыта көтөрү-сүүрэри, айылҕаны тыыннааҕымсытан көрдөрүү буолар. Кинилэри хас биирдиилэрин токуйдуур, тулалыыр эйгэ дьайыыларыттан үөрэр-көтөр, хомойор-хоргутар дууһалаах гына ойуулуурун бэлиэтииллэр. Бу «Суор» уонна «Кустук» диэн айымньыларга чуолкайдык көстөр. «Кустук» диэн уустук ис хоһоонноох айымньыны биһиги биир дойдулаахпыт, учуонай, прозаик, тылбаасчыт Лина Михайловна Сабарайкина — Алтааны францзустуу тылынан тылбаастаабыта.
Николай Лугинов историяҕа хаалбыт чулуу дьон туһунан ирэ-хоро суруйар биир бастыҥ суруйааччыбыт буолар. Ол курдук, суруйааччы сүүрбэһис үйэ бүтүүтүгэр “Чыҥыс Хаан ыйааҕынан” 2007 с. трилогия-романы саха киһитин хараҕынан историяны саҥалыы анааран суруйар. Бу айымньытын кини 20-чэ сыл устата суруйбута. Бу историческай, историческай-политическай айымньы саха норуотун ис кутун уһугунаран улахан оруолу ылбыта диэтэххэ ханнык да саарбахтааһын суох. Манна даҕатан эттэххэ, Сэбиэскэй кэмҥэ “кыра омуктар аан дойду проблематыгар кыттыһыннарбат, улуу норуоттар бэйэлэрэ быһаарыахтара” диэн партия өйдөбүлүнэн история сүрүн хаамыыларыттан туоратыы баара. Ол да иһин олорон ааспыт историческай дьоммут ааттара омсоолоох эрэ өттүнэн суруллара. Ити туһунан историческай наука доктора Е.Е. Алексеев 2008 с. «Чолбон» N1 «Далантан саҕаламмыт литература» диэн ыстатыйатыгар суруйбута. Онно: «…Уус-уран айымньыга ааспыт историческай кэми олоҕу кытары дьиҥнээхтик аттаран, кырдьыгынан суруллубут айымньылар ол иһин суохтара эрэ диирбитигэр тиийэбит. Далан литератураҕа кэлиэҕиттэн саха былыргы олоҕун, баайын, тойонун, ырыатын-тойугун, дьахтарын, ойуунун, үһүйээннэрин, номохторун дьоһуннаахтык, кырдьыгынан суруйуу саҕаламмыта. Суруйааччы Н. Лугинов итини тилэх баттаһа “Чыҥыс Хаан ыйааҕынан” романа саха билиҥҥи литературатын өссө үрдүк, киэҥ таһымҥа таһаарда» диэн үрдүктүк сыаналаабыта.
Чыҥыс Хаан ыйааҕынан” роман араас омук тылыгар тылбаастанан ааҕааччы киэҥ араҥатын хаппыта. Нууччалыы тылынан Владимир Карпов, Николай Шепилов диэн биллэр суруйааччылар тылбаастаабыттара. Режиссер Андрей Саввич Борисов “Тайна Чингис Хаана” диэн уус-уран киинэни устубута, киинэ эйгэтигэр аан дойдуга киэҥ сэҥээриини ылбыта. Бу киинэни 56 дойду атыылаһан ылбыта.
Роман-трилогия үрдүк таһымнаахтык суруллубут, историяны сонун хараҕынан көрдөрөр айымньы, саха литературатыгар эрэ ситиһии буолбакка , бүтүн Россияҕа ураты көстүү диэн Россия суруйааччылара, учуонайдара В.Н. Ганичев, С.А. Небольсин бэлиэтээн тураллар. Түүр уонна монгол чинчиһиттэрэ Чыҥыс Хаан уобараһын бэркэ биэрбит, киһи уонна полковедец быһыытынан дириҥэтэн арыйбыт диэн үрдүктүк сыаналаабыттара. Онон бу айымньы суруган да. экраҥҥа да киэҥник тарҕаммыт буолан, билигин да, инникитин да араас өттүттэн дьон болҕомтотун тардар, араас чинчийиилэр тиһигин быспакка тахсаллар, инникитин да тардыа, чинчийиллиэ, ырытыллыа турдаҕа…
Н.А. Лугинов саха норуотугар сүҥкэн суолталаах, киэн туттар дьонун ааттарын үйэтитиигэ анаан хас да драманы суруйбута. Ол курдук драма курдук уустук жанрга саха литературатын төрүттэспит А.И. Софроновка анаан “Алампа, Алампа…”, Саха Автономиятын төрүттээбит М.К. Аммосовка “Бырастыы” драмалар айыллан театр сыаналарыгар туран дьон болҕомтотун тарпыттара.
Н. Лугинов айар үлэтин атын омук дьоно ытыс үрдүгэр түһэрэн көрсөллөр диэтэхпинэ сыыспаппыт буолуо. Тоҕо диэтэр кини айымньылара саҥардыы буруолаан таҕыстар эрэ, тутатына атын омук тылынан тылбаастанан кинигэ буолан бэчээттэнэн иһэр. Бу мантан да көстөрүнэн атын омук улуу суруйааччылара саха суруйааччытын айымньытын ис хоһооно уратытын, дириҥ түгэхтээҕин, сонун сүүрээннээҕин болҕомтоҕо ылан үлэлэһэллэр буоллаҕа. Тылбааһы ылбычча киһи ылсыбат, тылбаас эйгэтэ бэйэтэ туспа ымпыктаах-чымпыктаах. Онон Н. Лугинов бэйэтин тус ситиһиитинэн бүтүн саха норуотун киэҥ хабааннаах дириҥ философиялааҕын болҕомтону тардарын бэлиэтиир тоҕоостоох. Кини айымньыларын сыаналааһыҥҥа кириитиктэр В. Бондаренко, В. Дементьев, тыл билимин доктордара, учуонайдара А. Бурцев, Д. Васильева, А. Мыреева, В. Окорокова педагогическай билим кандидата Е. Иевлев, историческай билим учуонайа О. Сидоров о.д.а. үлэлэрэ, чинчийиилэрэ ордук чорбойоллор.
Түмүктээн эттэххэ, Н.А. Лугинов саха норуотун уһулуччулаах суруйааччытын таһынан, атын норуоттар билинэр улахан суруйааччылара. Н.А. Лугинов билиитэ-көрүүтүн дириҥ хорутуулааҕын, олоххо сыһыана киэҥ хабааннааҕын, маны таһынан ойуулуур-дьүһүннүүр кыаҕын, уус-уран маастарыстыбата таһыччы үрдүгүн, кини айар үлэтин поэтикатын өссө ырытан, чинчийэн иһиэхтэрэ.
Мария Петрова